„Syn mieszczanina nie miał prawa znajdować się ze szlachtą w jednym pomieszczeniu..."

                Czytałam „Lalkę”. To jakby powiedzieć „zachorowałam”. Nic szczególnego – przecież to szkolna lektura. To trzeba przeczytać. Albo to musi być przeczytane. Zaczynam moją wypowiedź znamiennie – tak samo swój felieton zaczyna jeden z moich ulubionych polskich autorów – Boy-Żeleński. Zaczyna tak swój tekst „Czytałem Wertera”[1]. We wstępie opisuje to, jaki był jego osobisty, ale również ogólny, stosunek do Wertera – że to powieść o nieszczęśliwej miłości. Zakochaj się – zgiń. I koniec.

            W moim przypadku podobnie było w stosunku do bohatera „Lalki” – Stanisława Wokulskiego. Podczas pierwszego czytania – Wokulski był dla mnie „fajtłapą”. Bez sensu tracącym energię na dogadzanie swojej mitycznej kochance Izabeli z Łęckich mężczyzną, który, gdyby się od tego demona-kobiety uwolnił, mógłby góry przenosić – czułam się poniekąd Rzeckim, który podobnie, jak Wokulski o Izabeli, stworzył sobie mit o Stanisławie.

            Wróciłam jednak do Żeleńskiego, który pisze: „Werter jest już raczej legendą książki, mitem niż żywym utworem.   W myśl tego mitu historia Wertera uchodzi za arcymiłosną, wyłącznie miłosną. (…) Oto dla wielu Werter. Sam tak myślałem. I dopiero teraz przekonałem się, że jest nieco inaczej. Uchodzi przeważnie uwagi to, co jest osią tego tragicznego wydarzenia, a to „coś” ma charakter raczej społeczny niż miłosny. (…) Kiedy dziś czytam tę książkę,  widzę jasno, że Werter nie zabił się przez Lotę ani dla niej i że punkt ciężkości jest gdzie indziej.” Boy-Żeleński upatruję się tego punktu ciężkości w jednym wydarzeniu, które niejako stanowi cezurę w powieści Goethego i dzieli ją na dwie części – tym wydarzeniem staje się praca Wertera w służbie konsularnej. Żeleński wspomina o tym, jak dobrze wpłynął na Wertera ten wyjazd – że mógł odetchnąć. Jednak „Równocześnie razi Wertera błyszcząca nędza tego targowiska miernot, nuda, mizerność tej komedii ludzkiej. Najbardziej drażnią go – fatalne zapatrywania na mieszczaństwo i na różnice klasowe – pustka ceremoniału, pycha szlachty, głupota, z jaką zatruwają sobie nawzajem życie.” W tych rozterkach bohatera bardzo łatwo odnaleźć również bohatera „Lalki”. Wokulski ma bardzo podobne zdanie o szlachcie polskiej końca XIX wieku, która zapatrzona w swój własny „ceremoniał” zdaje się nie dostrzegać nic poza czubkiem własnego nosa. Wokulski chciałby z tym walczyć - „Jakimi to oni formami obwarowali się, co? - pomyślał. - A... gdybym to mógł wszystko zwalić!..." – widać, że trapią go bardzo podobne rozterki, co bohatera powieści Goethego, który mimo swojego buntu wobec arystokracji, jednak stara się do niej przystawać, jednać się z nią, wtapiać się – podobnie z resztą czyni Wokulski – może z trochę gorszej „pozycji startowej”, ale próbuje. I udaje mu się to. Werterowi także. Jednak obu spotyka ogromne rozczarowanie.

            Boy-Żeleński zauważa, że osią tragicznych wydarzeń w „Cierpieniach Młodego Wertera” nie jest niemożliwa do spełnienia miłość do zamężnej kobiety, a sytuacja społeczna – Wertera spotkało głębokie upokorzenie, które doprowadziło go do utraty pracy oraz zmusiło do zmiany miejsca pobytu – mowa o słynnym obiedzie u hrabiego C. podczas którego Werter przekroczył pewną granicę. Bohater przeciągną niebacznie swoją wizytę poza godzinę, w której zaczęło schodzić się znamienite towarzystwo – jak piszę Żeleński. Werter nie zauważył zmieszania, które wywołała jego obecność w towarzystwie, do którego nie należał. Dopiero jawna aluzja hrabiego skłania młodzieńca do opuszczenia salonu, w którym, choćby najlepiej wyedukowany, syn mieszczanina nie miał prawa znajdować się ze szlachtą, choćby prowincjonalną i śmieszną.

            Czytając „Lalkę” ciągle miałam wrażenie, że Stanisław Wokulski przekracza granicę, że niebacznie przeciąga swoją wizytę w salonie, do którego nie należy i do którego nie ma prawa należeć. Mimo, że warszawska arystokracja niby przyjmuje go za swojego – ciągle wyczuwalny jest dystans między nim, a nimi. Oni są „aż” on ciągle jest „tylko” Szlachta co prawda przyznaje mu jakieś tam tytuły – jednak ciągle przypomina kim jest – kupcem, który do swojej pozycji dochodził, a nie którą dostał w spadku. Ma się wrażenie, że mają mu za złe, że wszystko, do co miał, zdobył samodzielnie, bez niczyjej interwencji. Szlachta szanuje go, chce robić z nim interesy, wpuszczać go do swoich salonów – pokojów, jednak nie uznać za swojego – wpuścić go do tego prawdziwego, mentalnego salonu. Panna Florentyna nazywa go bohaterem salonu - „Znam to. Bohater sezonu. W zimie był takim pan Kazimierz, a przed kilkunastu laty nawet... ja". Tak samo traktuje Wokulskiego wybranka jego serca – Izabela. Ich dwa światy nie mają prawa się spotkać – ponieważ po jednej ze stron stoi szczelny mur zbudowany z ceremoniału, mitów, historii, który w swojej śmieszności jest bardzo mocny – nie da się go od tak zniszczyć. Wokulski zdaje sobie z tego sprawę i nawet ma odwagę sprzeciwić się temu: „U nas wyższa warstwa zakrzepła jak woda na mrozie i nie tylko wytworzyła osobny gatunek, który nie łączy się z resztą, ma do niej wstręt fizyczny, ale jeszcze własną. martwotą krępuje wszelki ruch z dołu"  - jednak nie powstrzymuje go to od dalszego brnięcia w uczuciu do Izabeli. Szuka akceptacji, chce być dowartościowany – nawet podświadomie. Zaproszenie go do salonu byłoby kolejnym dowodem, że da się osiągnąć coś samodzielnie, przy pomocy tylko silnej woli, tytanicznej pracy i uczciwości. Niestety – rzeczywistość okazała się przygnębiająco realistyczna. Wokulski nie zostaje zaproszenia do salonu - syn mieszczanina nie miał prawa znajdować się ze szlachtą w jednym pomieszczeniu, choćby prowincjonalną i śmieszną.

           

            Również rozmowa, którą słyszy Wokulski w pociągu zaczyna się nie od zachęcania Izabeli do flirtu przez Starskiego, a od pomawiania Stanisława: Wszystko możesz mu zarzucić - mówiła panna Izabela po angielsku. - Nie jest młody ani dystyngowany; jest zanadto sentymentalny i czasami nudny, ale chciwy?... Już dosyć, kiedy nawet papo nazywa go zbyt hojnym...

- A sprawa z panem K?... - wtrącił Starski.

- O klacz wyścigową?... - Jak to zaraz znać, że wracasz z prowincji. Niedawno był u nas baron i powiedział, że jeżeli kiedy, to w tej sprawie pan, o którym mówimy, postąpił jak dżentelmen.

- Żaden dżentelmen nie uwolniłby fałszerza, gdyby nie miał z nim jakichś zakulisowych interesów - odparł z uśmiechem Starski. – nie zostaje urażone uczucie Wokulskiego, ale jego duma – duma kogoś, kto sądził, że udało mu się zdobyć szacunek ludzi, co prawda miernych, ale ważnych, mających jakieś wpływy społeczne, którzy potrafią otwierać furtki. Jest to moment, w którym Wokulski słyszy aluzję, którą przed nim usłyszał Werter – aby opuścić salon - syn mieszczanina nie ma prawa znajdować się ze szlachtą w jednym pomieszczeniu. Jest to dla niego cios, po którym zostaje „dobity” wiadomością o medalionie i demaskacją prawdziwego oblicza Izabeli. Jednak katalizatorem, który pozwala mu tę prawdę odkryć jest właśnie aluzja natury społecznej, nie uczuciowej.

            Moim zdaniem właśnie to jest powodem jego próby samobójczej – złamana miłość wydaje się być dla mnie jedynie pretekstem. O tym samym pisze Żeleński opisując zmagania Wertera – „Ta psychologia Wertera, ta podszewka desperackiej miłości, jest bardzo prawdziwa. Pamiętam sporo takich młodocianych samobójstw z miłości i zawsze miałem wrażenie, że podświadomie miłość jest w nich raczej pretekstem, że najczęściej jakieś niezadowolenie z siebie (…), a powstałe na innym tle, czepia się owej miłości, aby dać im piękniej zginąć.” Wokulski może być z siebie niezadowolony – okazało się przecież, że nie do wszystkiego jest w stanie dojść swoją ciężką pracą, poświęceniem, uczciwością, wiedzą, umiejętnościami; że są takie miejsca, w których wręcz są te cechy niepożądane, a nawet uznawane za śmieszne. Bolesna prawda, którą przecież znał i rozumiał, wyszła na jaw – jednak dotknęła go bezpośrednio – po raz pierwszy tak boleśnie odczuł ją na sobie. A może czuł ją już wcześniej, jednak odpychał ją, ponieważ wszystkie racjonalne myśli przysłaniała mu miłość do Izabeli? Jednak w pociągu – jako narzeczony – nie musiał sobie już nic wyobrażać – miał przy sobie swoją boginie. I wtedy właśnie po raz pierwszy usłyszał – poczuł – doświadczył. Wszystko, co czuł wcześniej, ale nie dopuszczał do swojego umysłu, wróciło do niego ze zdwojoną siłą, która w konsekwencji doprowadziła go do decyzji o próbie samobójczej.

            Ta psychologia Wokulskiego, ta podszewka jego desperackiej miłości, jest bardzo prawdziwa. Pamiętam sporo takich młodocianych samobójstw z miłości i zawsze miałem wrażenie, że podświadomie miłość jest w nich raczej pretekstem, że najczęściej jakieś niezadowolenie z siebie (…), a powstałe na innym tle, czepia się owej miłości, aby dać im piękniej zginąć. W każdym razie epizod ten czyni sprawę Wokulskiego bardziej skomplikowaną, niż się to zdawkowo przypuszcza, i czyni zeń ofiarę nie tyle miłości, ile ówczesnych konfliktów społecznych. – sparafrazowany fragment rozważać Boya-Żeleńskiego o Werterze idealnie więc wpasowuje się w charakterystykę bohatera „Lalki”.

            Wydaje mi się, że teraz Stanisław Wokulski jest dla mnie jeszcze bardziej ciekawszy.
Sytuacja, w której się znalazł on – jak i Werter – pokazuje, jak bardzo człowiek chce łatwych wytłumaczeń i jak bardzo nie lubi obwiniać siebie-społeczeństwa za tragedię, które się przecież dzieją. Myślę, że warto do „Lalki” wracać i przekonywać się, że nie jest to kolejna lektura szkolna, ale pełna podszewek opowieść o tym, co społeczeństwo potrafi zrobić z jednostką – co widać tak i w „Cierpieniach Młodego Wertera”, jak i w „Lalce” – że nie są to opowieści jedynie o nieszczęśliwej miłości, a może, przede wszystkim o roli społeczeństwa i o buncie jednostki, która z góry skazana jest na porażkę. Głębiej patrzmy, głębiej.

---

[1] Tadeusz Boy-Żeleński – Literackie Prowokacje - Czytałem Wertera